روایتی ناتمام از غروب گرمابه "قلی بیک" در دیباچه توس/روزگاری که حمام عمومی، رفیق گرمابه و گلستان خراسانی ها بود

به گزارش خبرنگار مهر، گرمابه مهدی قلی بیک بخشی از تاریخ و هویت اهالی خراسان است و قدیم ترها خاطرات تلخ و شیرینی از این گرمابه کهن به یاد دارند که ذکر هر یک گویای اصالت و شناسنامه این خطه هنرپرور است؛ راهروهای تنگ، سقف گنبدی و معماری کهن و اصیل، این مکان را به گنجینه ای بی بدیل در میان آثار تاریخی سرزمین خراسان تبدیل کرده است.

حمامی که مهدی قلی بیک، میرآخور شاه عباس اول صفویان در 365 سال قبل در سناباد ساخت و آن را وقف آن حضرت کرد، این روزها گنجینه ای است که چشم هر بیننده ای را خیره می سازد؛ کاشی کاریها و گچ بری های این گرمابه استادانه و ماهرانه به کار رفته و از درگاه چوبین حمام مهدی قلی بیک که وارد ساختمان می شوی، راهروهای تنگ، سپس سربینه، محل استحمام و حتی نقاشی هایی که روی طاق ها و سقف گنبدی مربوط به دوران صفویان به کار رفته ساختار یک حمام قدیمی به سبک ایرانی را در جلوی چشمانت نمایان می سازد.

محوطه ورودی حمام به وسیله یک پله و با انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل می شود که پس از عبور از آن با گردش به سمت راست به سربینه وارد می شویم، سربینه این حمام به تزئیناتی مانند نقاشی و کاشی های زیررنگی مزین شده و این نقاشی ها به صورت درشت و تصویری از نقاط قدیمی مشهد از جمله حرم، باغ ملی، نوغان، بازار سرشور و چهار باغ است.

بازسازی حمام مهدی قلی بیک

در گذشته از سحرگاه تا نیم روز مردها، و از ظهر تا غروب زنان در این گرمابه استحمام می کردند  و بنا به روایتی در برخی دوره ها همانند دوره قاجاریه، ثروتمندان و افراد با نفوذ گرمابه را قرق کرده و تا هنگامی که خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی اجازه ورود نمی دانند.

این گرمابه تا سال 1367 هجری شمسی دایر بود اما رفته رفته با تغییر سبک زندگی در سال 1369 متروک و پس از ثبت در فهرست بناهای تاریخی کشور مورد بازسازی قرار گرفت.

در نتیجه بازسازی حمام مهدی قلی بیک توسط آستان قدس رضوی در 9 آذر ماه سال 1385این مکان به عنوان موزه مردم شناسی افتتاح شد.

روزگاری بازار دلّاک‌ها و قطارکش‌ها سکه بود

در تقویم آداب و رسوم خراسانی ها حمام های عمومی جایگاه ویژه ای داشت و در آن روزگار که خبری از جكوزي، سونا و حمام های امروزی در خانه ها نبود بازار قهوه‌چی‌ها، دلّاک‌ها، جامه‌دارها و قطارکش‌ها سکه بود اما با تغییر محسوس شیوه زندگی ساخت حمام در خانه رونق گرفت و حال دیگر حمام عمومی نقشی در زندگی نسل های جدید بازی نمی کند.

چند حمام قدیمی همچون حمام مهدی قلی بیک هم که هنوز در کوچه پس کوچه های این دیار وجود دارد یا تغییر کاربری داده اند و یا اینکه به خاطر مسائل بهداشتی تعطیل شده اند.

البته حمام قلی بیک سالهاست که به خاطر اهمیت و نقشی که در دیباچه خاطرات اهالی این خطه دارد به موزه تبدیل شده و شاید سایر حمام ها نیز باید به همین شکل حفظ می شد.

گرمابه همچون تاریخ شفاهی، میراثی گرانقدر است

مدیر کل میراث فرهنگی خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر با اعلام اینکه نباید کارکرد و نقش گرمابه ها در هویت مردمان این دیار به فراموشی سپرده می شد، افزود: گرمابه همچون تاریخ شفاهی، میراثی گرانقدر است و در گذشته این مکان ها علاوه بر این که محل نظافت بود، مکانی برای برگزاری جلسات و صحبت های افراد یک محله هم محسوب می شد و حتی دلاک ها نیز در حکم پزشکان محلی بودند و مردم را مداوا می کردند.

رجبعلی لباف خانیکی تصریح کرد: در عصر حاضر با برچیدن حمام های عمومی بسیاری از معادلات اجتماعی بر هم خورده طوری که دیگر خبری از حمام های قدیمی نیست و شاید حفظ این مکان ها می توانست نقش فراوانی را در احیاء هویت اصیل مردان قدیمی بازی کند.

وی ادامه داد: ساخت حمام در منازل هیچ منافاتی با وجود حمام های عمومی در سطح شهر ندارد بنابراین باید جایگاه و نقش گرمابه در این خطه پابرجا باشد و کاری کنیم که این فرهنگ باری دیگر در نزد عامه مردم جان بگیرد.

مدیر کل میراث فرهنگی خراسان رضوی با اشاره به حمام مهدی قلی بیک نیز عنوان کرد: این حمام یکی از قدیمی ترین حمام های مشهد است که روزی در جوار حریم رضوی قرار داشت و اغلب کسانی که قصد داشتند به زیارت بروند ابتدا در این مکان تن و جان خود را شستشو داده و سپس به حرم مشرف می شدند

وی بیان کرد: حمام مهدی قلی بیک تا سال 1367 هجری شمسی دایر بود اما با تغییر سبک زندگی مردم از سال 1369 متروکه شد، پس از ثبت این اثر در فهرست بناهای تاریخی کشور در نتیجه بازسازی حمام مهدی قلی بیک توسط آستان قدس رضوی، زیربنای این بنا به بیش از هزار و 100 مترمربع و کل مساحت آن به 960 مترمربع رسید و پس از اتمام مرمت در 9 آذر ماه سال 1385 به عنوان موزه مردم شناسی افتتاح شد.

رئیس سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در این رابطه گفت: حمام مهدی قلی بیک از سال 1385 به موزه تبدیل شد و در حال حاضر بیش از 90 درصد اشیا این موزه از سوی دوستداران حضرت امام رضا (ع) وقف شده است.

نمایش عکسهای قدیمی در "چاله حوض" حمام مهدی قلی بیک

محمد مهدی زاهدی عنوان کرد: "چاله حوض"، بخشی از حمام مهدی قلی بیک است که امروز از آن برای نمایش عکسهای قدیمی از مشاغل سنتی، عسکهای قدیمی حرم حضرت امام رضا (ع)، سماورها، قهوه جوش ها، قوری ها و فنجان ها استفاده شده است.

وی بیان کرد: سربینه این حمام دارای چهار غرفه است که در غرفه شاه نشین نمونه هایی از اشیایی که خوانین یا متمولان هنگام آمدن به حمام با خود می آورده اند به نمایش گذاشته شده و در غرفه لوازم آرایش، ابزار قدیمی آرایش بانوان مانند سورمه دان، سرخاب و سفید آب قرار گرفته است.

رئیس سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی اظهار کرد: سربینه این حمام به تزئیناتی مانند نقاشی و کاشی های زیررنگی مزین شده و این نقاشی ها به صورت درشت و تصویری از نقاط قدیمی مشهد از جمله حرم، باغ ملی، نوغان، بازار سرشور و چهار باغ است.

موزه مهدی قلی بیک که روزگاری حمامی در جوار حریم رضوی بود پر از خاطرات تلخ و شیرین است و امروز مردان سپید موی، خوب به خاطر دارند که در دل این گرمابه کهن چه روزها و شبهای گذشته است.

روزگاری که حمام، رفیق گرمابه و گلستان خراسانی ها بود

حکایت غریب رفیقان گرمابه و گلستان از این حمام شنیدنی و دل نشین است و یکی از اهالی قدیمی این خطه که از این گرمابه خاطرات خوشی دارد به مهر گفت: روزگاری حمام رفیق گرمابه و گلستان ما خراسانی ها بود و صبح روزهاي تعطيل مادر بقچه اهالی منزل را می بست تاهمگی به سمت گرمابه قلی بیک روانه شویم.

حسین میرباشی افزود: در این بقچه از شامپو و قديفه و صابون گرفته تا حوله و لُنگ و سنگ پا و ناخن‌گير و دمپايي و غذای مختصری یافت می شد و در واقع در آن زمان حمام رفتن حکمی نوعی سرگرمی و تفریح کردن را نیز داشت.

او بیان کرد: آن موقع با پدرم بيشتر به این حمام می رفتم و به یاد دارم که چهار و پنج كيسه‌كش در  آنجا شغول به کار بودند. آن روزها بايد يكي دو ساعت منتظر مي‌مانديم تا حمام خالي شود، در اين فاصله با بچه‌هاي ديگري كه با پدرانشان آمده بودند، آب‌بازي مي‌كرديم و خوب به خاطر دارم که مردان زیادی آواز مي‌خواندند و با شادي وارد این مکان مي‌شدند.

وی عنوان کرد: آن موقع پدرم من را در حمام می شست و گاهی شامپو در چشمم می رفت و تا چند ساعت می سوخت  اما جرات فریاد زدن نداشتم چون که پدرم حسابی دمار از روزگارم در می آورد؛ به یاد دارم که چند ساعت از حمام کردنمان که می گذشت پدرم سفارش نوشابه می داد بعد زیرآواز می زد و کلی می خندیدیم و شاد بودیم.

میرباشی اظهار کرد: رفتن به حمام در گذشته حکم تفریح و شادی را برای بچه های آن دوره داشت و به نوعی فرهنگ و هویت ایرانی را به ما القاء می کرد، بچه های قدیم فرهنگ لوتی گری، مردانگی، شادی و پهلوانی را در همین گرمابه ها از بزرگترها آموختند و یاد گرفتند که باید در برابر مشکلات و مصائب زندگی سرزنده و شاد بود.

وی بیان کرد: در اغلب موارد مردان با کوله باری از مشکلات به حمام مهدی قلی بیک می آمدند و با خواندن و شادمانی کردن غم روزگار را از دلهایشان پاک می ساختند.

حاج صادق میرفخرایی نیز یکی دیگر از پیران روزگار است که خاطرات خوشی از حمام قلی بیک به یاد دارد.

او گفت: کودکی های ما با آوازهای کوچه بازاری  که در این حمام خوانده می شد آغاز شد و بخشی از خاطرات هم سن و سالان من با این حمام کهن گره خورده است.

او عنوان کرد: خانواده ما همگی در روزهای جمعه روانه این حمام می شدند و پس از شستشو و خوردن غذا به حرم رضوی مشرف می شدند.

حاج صادق گفت: اغلب پس از بازگشت از زیارت احساس سبکبالی داشتیم و هیچ روزی به اندازه آن روزها برایم دلنشین و خاطره انگیز نیست.

او بیان کرد: حمام رفتن در آن روزگار یکی از بزرگترین تفریحات بچه های آن دوره بود و پدران و مادران ما از این طریق از حال یکدیگر با خبر شده و برای کمک به هم بسیج می شدند.

حمام عمومی در آن روزگار حکم هویت و فرهنگ ایرانی را داشت و در حقیقت نمادی از معماری اسلامی بود؛ این حمام ها موجب گسترش روابط اجتماعی در شهر شده بود و مردم از حال یکدیگر خبر داشتند اما امروزه با تعطیلی این گرمابه ها و ساخت حمام در منازل دیگر خبری از آن روح جمعی و فرهنگ اصیل وطنی نیست.

...........................

گزارش: مرضیه صاحبی